Тұрсын Жұртбай: Алаш ұранды әдебиет – тәуелсіздіктің нағыз өзі

Көркем шығармалары мен зерттеу еңбектері әлемнің 15 тіліне, ал ғылыми еңбектері ЮНЕСКО-ның ресми тілдеріне аударылған жазушы, сыншы Тұрсын Жұртбай биыл 70 жасқа толды. Тәуелсіздіктің 30 жылдығымен қатар келген мерейтой иесімен «Тәуелсіздік ұғымы хақында» әңгімелестік. Абайтанушы, әуезовтанушы, алаштанушының тәуелсіздік туралы пікірі де ерекше екен.

– Армысыз, аға! Сіз үшін «Тәуел­сіздік» ұғымы нені білдіреді?

– Менің өз өмірімдегі аян мақсат – Тәуелсіздік! Осы уақытқа дейін атқарған іс, көтерген мәселе, жазған жазу тек соған қызмет етсе деп ойладым. Қоғамға қаншалықты әсер еткенін білмеймін... Бірақ одан басқа тақырыпқа қаламымды жұмсап көргем жоқ. Маған кейде өз өмірімдегі өте қиын сәттердің өзі тәуелсіздіктен маңызды болып көрінбейді. Ұлы жұбанышым – Тәуелсіздік! Алладан тілейтін тілек те сол Тәуелсіздіктің мәңгілік болуы.

– Әдебиеттегі тәуелсіздік қай кезден басталды?

– Бұл қазақ әдебиетінің өмірлік және мәңгілік тақырыбы – қазақтың рухани тәуелсіздігі. Сонау есте жоқ ескі заманнан бастап кешегі Күлтегіннің мәңгілік ел дегені, Баласағұнның да, Қашғаридың да Абайға дейінгі жыраулардың да айтқаны тәуелсіздік. Одан кейінгі Алаш ұранды әдебиет ол тәуелсіздіктің нағыз өзі. Ал кеңес тұсындағы әдебиет сырты социалистік реализм, іші – рухани тәуелсіздік. Жағымсыз кейіпкерлер арқылы ойын жеткізді. Әрине, сол идеяның жүрегіне дейін кіріп кеткен қаламгерлер болды. Бірақ сирек. Есейе келе есін жиды. Сондықтан да менің кейде айтатын сөзім бар. «Тәуелсіздік өлген жоқ!» Бір Есенберлиннің, бір Олжастың арғымақтары неге тұрады? 54-жылғы қаулыдан кейін «тәуелсіздік» ­деген сөзді алғаш қолдан­ған Әнуар Әлімжанов – ол кезде студент. Сондықтан да бұл үлкен рух тәуел­сіздігі, ал соларға қарсы жылан сияқты бауырлап шыққандар бар. Даңқ та, атақ та соларда болды. Кейін кейбіреулері жылап-сықтағансыды, бірақ олар көрсеткен адамдар. Олар­дың ойындағы идеялар мәңгілік өліп кетті.

– Қазіргі сын мен көркем әдебиеттің деңгейі қандай?

– Кейінгі 30 жылдағы қазақ әдебиетінің тағдырын ойлап қарасам, қатты алаңдаймын. Өйткені 2000 жылға дейін бұрынғы жазушылар екпіндеп өзінің мүмкіндіктерін сыртқа шығарумен болды. Бірақ ол толқын бойынша бәрібір ілгергі толқын болып табылады. Тәуелсіздік француздар үшін ХІХ ғасыр болу керек. ­Бальзак, Мопассан, Гюге, Мюссе сияқты өзін тәуелсіздіктің мына қоғамның барлық сарказмдары мен сынын қазақ психологиясының талқандалуын, бұзылуын, жүйкелерінің шүйделе­нуін жазу керек еді. Өкінішке қарай, ондай жоқ. Тек М.Мағауиннің «Жар­мақ» романы ғана жауап береді. Публицистикалық роман Мюссенің «Исповед» шығармасы сияқты. Иә, тарихи шығармада Тұрсынғазы Сәкеннің «Көк түріктердің көз жасы», Тұрысбек Сәукетаевтың соңғы романдарында тыныс бар, бірақ бәрібір олар бұрынғы толқынның есебіне жатады. Ал сында Тұрсынжан Шапайдан кейін қазақ әдебиетінде сыншы болды деп білмеймін. Бар сияқты. Олардың барлығы да ­бастап ерте жырақтап кетті. Сыни ой тұрақты дамуы керек. Ол – процесс. Мен 15 жыл «Жұлдызда» сын бөлімін басқардым. Сондықтан онда үзіліп қалу болмауы керек. Сыни ой, көркем ой жүйесі болмаса, онда әдебиет ешқашан да дамымайды.

– Әдебиетте қалудың өзі – ерлік. Бұған қандай пікір білдіресіз?

– Әдебиетке араласып жүрген шәкірттерім бар, бастап тастап кететін. Үздік-создық араласып жүргендер бар. Барынша кірісіп, кедейлікке де, жоқшылыққа да, тапшылыққа да шыдаған жігіттер, мысалы, баласы ер жетіп, мектепке барған соң амалсыз бала-шағаның қамына кетеді. Біздің қоғамның бауыры суып барады. Жатсынғандар қоғамы сияқты. Сондықтан да бұл арада әдебиеттің өзінің рухани қажеттілігі қанша соны біліп алу керек. Ал әдебиетте рухани түлеу болмаса, көркем шындық арқылы ел өзінің ұлттық көзқарасын, талғамын қалыптастыра алмаса, ол қоғам ешқашан да шындыққа негізделген табанды қоғам болмайды. Ол ұлттың жүйесі шүйкеленіп ыдырап кетеді. Рухтандыратын, күш беретін қуат – ол көркемдік шындық, сол біріктіреді.

– Сұхбатыңызға рақмет!

Әңгімелескен

Айдана БЕЙСЕН