«И» мен «У»-дан дауысты жасауға неге үйірміз?

Қазақ тілі алфавитін латын әрпіне көшірудің сая­си, халықаралық тұрғыдағы маңыздылығынан гөрі ана тіліміздің тіл ретінде қолданылу, оқытылу, зерттелу маңыздылығындағы алатын орны ерекше. Алфавитті ...
Tilalem.kz

Tilalem.kz

04 шілде, 2019

Бұл тұста ең басты назарда болатын дүние – жаңа алфавитті қазақ ті­лі­нің дыбыстық жүйесіне негіздеу. Ал­фавит өзгергенді тіл өзгерумен бір­дей көрудің қажеті жоқ. Алфавит – таңба ғана. Сондықтан қазіргі таңда жұртшылықтың талқылауына түсіп жатқан екі дыбыс И мен У-ды дауыстылар қатарынан аластатқан жөн. Ешбір тілде жоқ үндестік заңының қазақ ті­ліне ғана тиесілігін нақтылайтын – тоғыз дауысты дыбысымыз. Осы заң­дылықтың аясындағы буын үндестігі, ды­быс үндестігі, ерін үндестігі әуез үн­дестігіне ұласады. Тілімізде кирилли­цаны қолданған сексен жылға жуық уақыт­та осы үндестік заңымызға кереғар келген екі жасанды дауысты дыбыс – И мен У болды.

Тіл білімі институтының түзген ем­ле ережесі – ұжымдық ереже дегенге сайып, латын әліпбиіне көшкен тұста да И мен У-ды дауысты дыбыс ретінде көш­тен қалдырмайтын сыңай танытты. Сонда біз латын әліпбиіне орыс тілі арқылы келген «кірме сөздерді» (орысша емес, түпнұсқасы орысша өзгертілген) дұрыс жазу үшін қабылдаймыз ба? Буын үндестігін, дыбыс үндестігін, ерін үндестігін қамтитын үндестік за­ңының бұзылуын жалғастыра береміз бе? Тәуелсіз ұлттың тілін төл сөзінде болмаған дыбыстардың ырқына көнді­реміз бе? деген сұрақтардан туындай­тын мәселелердің шешімін табуға сеп­тігі тиер деген үмітпен «Egemen Qazaqstan» газетіне жүгініп отырмын. Аталмыш екі әріпті (дыбыс десек, дифтонг болып ке­теді) дауысты дыбыс тұлғасында оқы­ту қияметін мектеп пен жоғары оқу ор­нында үздіксіз 35 жыл практикалық қазақ тілінен сабақ берген оқытушы ретінде басымнан өткергендіктен, олар­дан құтылудың оңтайлы тұсы – жа­­ңа емле ережесінде дауыстылар қатарынан шығару ғана екенін біле­мін. Әйтпесе, тілді оқытудағы ереже қай­шылығы мен тіл заңдылығын бұзу­шылық төмендегідей кереғарлық сипатта жалғасады да отырады:

Бірінші кереғарлық. Әріп таныған, дыбысты айтып үйренген баланы «жүргізіп оқуға» дағдыландырудың дәстүрлі әдісі – буынға бөліп оқытқызу. Қа-йы-рым, ме-йі-рім, құ-лы-ным үлгісінде буынға бө­ліп оқу – бала үшін әуезді, ырғақты. Мағынасын да оқу барысында қатар ұғады. Ал су-ық-тау, қи-ын-дық, қа-си-ет, ә-де-би-ет, и-іс үлгісіндегі буынға бөлу – «буынсыз жерге пышақ ұрумен» бірдей. Буындағы ырғақты шорқақтатып тұрған - И мен У-дың дауысты бола ал­майтындығы, оның орнына тиісті ұу, ый, ій дыбыстарының жазылмағандығы. Егер сұ-уық-тау, қы-йын-дық, қа-сі-йет, ә-де-бі-йет, і-йіс үлгісінде берілсе, оқу ыр­ғағы бұзылмас еді.

Екінші кереғарлық. Буындардың сөз­дің басында ғана дауыстыдан басталатыны бәрімізге белгілі. Сондықтан тасымалданған буын дауыстыдан бас­талмайды дейміз. Жалғыз дауыстыдан тұратын жалаң ашық буын да солай. Сондықтан жалғыз дауыстыны тасымалдамаймыз. Яғни, тұйық буын мен жалаң ашық буын сөздің ортасын­да, соңында келмейтінін оқушыға дәлелдеп тұрып түсіндіреміз. Сосын... И мен У-ды дауысты қылған сөздерімізді қа­лай буынға бөліп, тасымалдайтыны­мызды білмей қиналамыз (іштей күй­зелеміз). Қи-ық, су-и-ды, әу-ли-е, жи-ын, ки-ік, та-су-ы секілді буынға бөлу өрескелдігі – жасанды және табиғи дауыс­тылардың қатар келуінен емес, ый, ій, ұу, үу дыбыстарының екіге бөліне ал­мағандығынан. Дұрысы: қы-йық, сұ-уый-ды, әу-лі-йе, жы- йын, кі-йік, та-сұ-уы. Й және У дауыссыздарының келесі буынға ауысу мүмкіндігі шектелген.

Үшінші кереғарлық. Біздің «қазақ тілінде екі дауысты қатар келмейді» деп жүргеніміз – екінші буыннан бас­тап жалаң ашық және тұйық буындар­ды айта алмауымыз. Сондықтан қо­сым­шаларымыздың өзі дауыссыздан кейін дауыстыға, дауыстыдан кейін дауыс­сызға басталады. Бұл – дәс­түрлі қағида. Осылардың дауыстыға басталғандары жалғанған сөздерінің соңғы буындарын өзгеріске ұшыратады. Не жылжытады, не кіріктіреді. Мысалы, алтын сөзі екі буыннан тұрады: ал-тын. Осыған тәуел­дік жалғауы -ым, -ың, -ы қалпында тұйық және жалаң ашық буын болып жалғанады. Өйткені сөзіміздің соңғы бітеу буыны дауыссызға біткен: алтыным, алтының, алтыны. Енді буынға бөл­сек, түбірдегі бітеу буын ашыққа, ал тұйық және жалаң ашық буын қал­пындағы тәуелдік жалғаулары бітеу және күрделі ашық буынға ауысады: ал - ты - ным, ал - ты - ның, ал - ты - ны. Осы үлгіде жылу, күлу, Уәли сөздерін тәуел­деп көрейік: жылуым, күлуің, Уәлиі. Неге бұлай? Берілген сөздердегі У және И дауысты болса, тәуелдік жалғауы дауыс­сызға басталуы керек қой. Яғни дауысты емес. Біз осы күнге дейін жы-лу-ым, кү-лу-ің, Уә-ли-і тұлғасында буынға бөліп, оқушыға осылай бөлгізіп келеміз. Сонда буын алмасуын да (буын жылысуы) елемеген болып шығамыз. Қазақ тіліндегі тоғыз дауыстымен келген сөздің бәрі буын үндестігі, дыбыс үндестігі заңдылықтарына бағынып, ырғақ үндестігі қағидасын сақтайды. Ал аталмыш екі әріпті (и,у) дауысты ды­быс қызметінде қолданып жазылған сөз­дердің бәрі тіл заңдылығына қайшы келеді.

Төртінші кереғарлық. Біз сөздің соңындағы қатаң дауыссыз Қ,К,П ды­быстарының қосымша дауыстыға бас­талып жалғанғанда ұяң Ғ,Г,Б дауыссыз­дарына өзгеретінін білеміз. Бұл құбылыс есім сөздерге де, етістіктерге қатысты бо­лып келеді: тақ - тағы, тек - тегі, тап- табы, тақ - тағыл, жек - жегіл, тап - табыл, тақ - таға, жек - жеге, тап – таба. Осы үлгідегі етістіктерге тұйық етіс­тіктің жұрнағы У-ды жалғағанда да қатаң дауыссыздар ұяңданатынын ай­тамыз да, себебін түсіндірмейміз. Өйт­кені бұл жұрнақтың не дауыс­ты, не дауыссыз екендігін ажыратып көр­сеткен ешкім жоқ. Тұйық етістіктің бұл жұрнағы ашық дауыстыдан кейін дауыс­сыз болып жалғанады: қарау, санау, төлеу, бөлеу. Тұйық етістіктің жұр­нағы қысаң дауыстыға жалғанғанда ол дауысты түсіріледі: тоқу, оқу, көку, жеку. Неге? Себебі дауыссыз дыбыс­тар мен қысаң дауыстылардан кейін дауыссыз У жалғанбайды. Сондықтан тоқы, оқы, көкі, жекі етістіктеріндегі ы, і дыбыстары ұу, үу тұлғасындағы қо­сымша жалғанғандықтан (екі дауыс­ты қатар келмейтіндіктен) түсіріледі. Яғни, етістік соңындағы қатаң Қ,К,П дауыс­сыздарының ұяңдануы мен қысаң дауыс­тыларының түсіріліп жазылуы тұйық етістік жұрнағының жалаң дауыс­сыз У ғана емес, ҰУ,ҮУ тұлғасында да жалғануға тиіс екенін дәлелдейді. Әйтпесе, тоқуы, оқуы, көкуі, жекуі етіс­тіктерін тағы да буынға бөле алмай, оқушының алдында ұятқа қаламыз (дұрысы: тоқұуы, оқұуы, көкүуі, жекүуі).

Бесінші кереғарлық. Жаңа емле ере­жесін жасау үдерісінің басы-қасында жүр­ген белгілі ғалым Нұргелді Уәли аға­мыз: «...Қазіргі кирилше әліпбидегі 42 әріп­тен бес-алтауы ғана қысқартылыпты деп, жаңа латынша әліпбиімізді қомсына бер­мейік дегім келеді. Қысқартылған бес-алтау емес, 9 әріп: ë, й, ц, щ, ь, ъ, э, ю, я», – дейді («Ана тілі» газеті, 24. 04. 2019). Қысқартылғандардың қатарында Й әрпі жүр. Кириллицаның дәуірінде де осы әріптің жолы болмай қойды. Төл сөзіміздегі қысаң Ы мен І дауыстыла­рынан кейінгі орнын сол дауыстылар­мен бірге жоғалтып, орнын қазақ тілінде бол­маған И әрпіне берді: бійік - биік, қыйық - қиық, ійрек - ирек, жыйна - жина. Қысаң Ы мен І дауыстыларына біткен етістіктерге көсемшенің Й жұрнағы ретінде жалғанамын деп, тағы да сол дауыстыларымен бірге И әрпіне жол ұсынды: байый - байи, оқый - оқи, бекій - беки, кейій - кейи. Бұдан соң А әрпі­мен қосақтап Я-ның, У мен қосақтап Ю-дың құрамына сіңіріп жіберді. Енді сол құрамына сіңген әріптерімен бірге әліп­биден алып тастағанын естіп отырмыз. Бірақ жаңа әліпбидің түзілуінде Я-ның орнына йа, Ю-дың орнына йу деп қол­данамыз делінеді. Қазір кейбір басылым беттеріндегі латын алфавитімен жазылған мәтіндерде жаңа үлгімен жазылып жүр: sɪɪаqty (сийақты), qɪɪanat (қийанат), gruzɪɪalyq (грузийалық), qɪɪý (қийу), kɪɪý (кийу), jɪɪý (жийу). Сонда не өзгерді? Неге сыйақты, қыйанат, гру­зыйалық, қыйұу, кійүу, жыйұу деп жазудан қашқақтаймыз? Тағы да И мен У- ды дауысты қылуға бүйрегіміз бұрады. Бірақ си - йақ - ты, қи - йа - нат, гру - зи - йа - лық, қи - йу, ки - йу, жи - йу тү­рін­де буынға бөлінбейтінін ескергіміз кел­мейді.

Алтыншы кереғарлық. Әр оқытушы ережені нақты мысалдармен түсіндірген тұста өзінің білім деңгейін, біліктілік дәрежесін толық пайдаланып, шәкір­тінің дұрыс әрі толық қабылдауын қа­дағалайды. Сондықтан осы күнге дейін И мен У әріптерінің дауысты дыбыс бола алмайтындығын дәлелдеп оқыта ал­маған мұғалімге, олардың басқа тіл­дің ырқына көндігу үшін жасанды түрде дауыстылардың қатарына ен­гізілгенін анықтап бере алмаған мұ­ғалімге бала оқытудың да қажеті шамалы. Күні бүгінге дейін ғылыми-зерттеу еңбектері мен оқулық атаулының бә­рінде үстеулер мен сын есімнің шырай­ларында кездесетін күшейтпелі буындарды сөздің алғашқы дауысты дыбыстарынан кейін (Ережеде алғашқы буыннан кейін дейді. Қате пікір. Жақсы деген сөздің алғашқы буыны – жақ) -П жұрнағын жалғау арқылы жасалатынын ереже түрінде ұсынып келеді: жап-жақсы, сап-салқын, жеп-жеңіл, әп-әдемі, сұп-сұр, жұп-жұмсақ. Ал алғашқы дауыстылары И және У күйінде берілген сөздердің күшейтпелі буындары «табиғи дауыстылары» арқылы жасалады: биік – біп-биік, жинақы – жып-жинақы, суық – сұп-суық, қисық – қып-қисық, қу – құп-қу, жуан – жұп-жуан, типыл – тып-типыл. Сонда күшейтпелі буындағы ы, і, ұ дауыстыларының қайдан пайда бол­ғанын түсіндірмеуіміз керек пе? Әлде И мен У-дың дауысты бола алмай­тындығын айтпауымыз керек пе? Бұл екі әріптің дауысты дыбыстың қыз­метін атқара алмайтындығын тіркес сөз­дердің аралығынан да байқауға болады. Тіркес сөздердің аралығында екі дауысты қатар келсе, алдыңғысы түсіріліп айтылады: бара алмады (айтылуы – баралмады), келе алмады (келалмады), қайта аламын (қайталамын). Бұл – төл тілімізге тән құбылыс. Бірақ оқи алмады, ғылыми екен, оқу озаты, көру арқылы... секілді үлгідегі тіркес сөз­дерде кейінді ықпалдың жоқтығын әрі болмайтындығын түсіндіруге тура келеді. Ал түсіндірудің бір-ақ жолы бар. Ол – И мен У-ды дауысты дыбыс ретінде қабылдамау.

Қазақ тілі – әдеби тіл болып жоғары дең­гейде қалыптасқан ғылым тілі. Әр ды­бысы, әр буыны, әр сөзі ғылыми негізде тұжырымдалып оқытылуы тиіс. Ережемен оқытып, ережесіз жаздыра берсек, басқа тілден орыс тілі ар­қылы енген сөздердің «шаужа­йын көтеріп», латын алфавитіне солар үшін көшкендей боламыз. Егер дауыс­ты­ларымызға ұлт тілінің сипатын қай­тарсақ, біріккен сөздердің жазылуы, тір­кес сөздердің жазылуы, қысқарған сөз­дердің жазылуы, сөздердің тасымалдануы сияқты ережелерді тиянақтау ешқандай қиындық туғызбайды. Ті­лі­міздің жалғамалы тіл екені рас. Алайд­а жалғайтын қосымшаларда не И, не У дауыстылары болмаса, неден қауіп­тенетініміз белгісіз де түсініксіз. Ал түбір­дегі ый, ій, ұу, үу дыбыстарының қатар келуі тілдің жалғамалығын сипаттамаса керек.

«Үш тұғырлы тіл» бағдарламасын мең­геруді бірінші сыныптан бастап кеткен ұрпағымыз орыс тілін де, ағылшын тілін де қазақ тілінде қабылданып жат­қан латын алфавитімен оқитын бол­ғаны ғой. Әйтпесе, ана тілінде оқып, ана тілінде жазатын азаматқа И мен У-ды дауысты қылудың қажеті қанша?! Халықаралық мінберлерде не ағылшын, не орыс тілдерінің ережелеріне сүйе­ніп сөйлемеуші ме еді?! Қазақ тілі­нің күнделікті қолданысында жиі ұшы­расатын он шақты сөздің жазылуы үшін бүкіл тіл заңдылығымызды бұр­малаудың түбі – қиянат. Ондай сөз­дердің жазылуын оңтайландыратын жол табуға болады. Ол үшін қазақ ті­лін зерттеуші ғалымдарға қоса, қазақ тілін оқытатын мамандардың құнды пікірлері қажет. Жалпы, Емле ережесі, «Орфографиялық сөздік», «Синонимдер сөздігі», «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» тәрізді ой ауқымдығы мен қол күшінің молдығын қажет ететін істерді жоғары оқу орындарының оқытушыларына міндеттеген орынды. Атқарылған істің нәтижесіне бақылау жасайтын түрлі сатылық деңгейдегі жауапты басшылары болады. Бір ғана әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде тіл ма­мандығына қатысты бірнеше факультет, мыңдаған студент, жүздеген магис­трант пен докторант бар екен. Қазақ тілінің барлық саласын қамтитын ғалым-ұстаздарының емледегі әр қағиданың, сөздіктердегі әр сөздің дұрыстығын қадағалауға мүмкіндіктері жеткілікті. Әйтпесе, емле ережесіндегі қағида мен қолданыстағы кереғарлық, қолдағы бар сөздіктердегідей «мазмұны атына сай келмеу үдерісі» жалғаса береді.


Баға беріңіз