Алаш арыстары және жазу мәдениеті
ХIХ ғасырда түркi халықтарын орыс қарпi – кириллицаға көшiру мәселесiн зерттеген көптеген ғалым болды. Солардың арасында Остроумов, Алекторов, Ильминский, Бартольд, Радловтарды ерекше бөлiп айтуға болады. Бұлар арнайы тапсырмалар бойынша үлкен бағдарламамен жұмыс iстедi. Әрi ғалым, әрi миссионер болған бұл топтағылар түркi халықтарының тарихы мен тiлдерiн терең зерттеп, олардың бiрлiгiн ыдырату, жiкке бөлу мәселелерiн қолға алды. Жалпы, түркi халықтарының патша отаршылдығына қарсы күресiнiң басталғанына көп болған едi. Соның бiрi осы жазуды өзгертуге деген наразылығы болатын. Олар жазудың өзгеруi бүкiл сананы жаулаудың басы екендiгiн анық бiлдi. Зиялы қауым өкiлдерi сол үшiн жанталасып бақты. Бұл орайда татар ғалымы Исмайыл Гаспыралының еңбегi ерекше едi. Ол түркi жұртына арналған «Тәржiман» деген газет шығарған. Исмайыл Гаспыралы үлкен реформа жасады. Ол әліпбиге тiкелей қатысты болды. И.Гаспыралы араб графикасының негiзiнде бүкiл түркi халықтарына ортақ жазу қалыптастырды. 1883 жылы пайда болған бұл жазу төте жазу деген атпен белгiлi болды. «Тәржiман» газетi осы жазумен шығып тұрды, ол арқылы бүкiл түркiлердiң басын бiрiктiру саясаты жүргiзiлiп отырған. Бұл бағытты кейiн Ахмет Байтұрсынұлы жалғастырды.
Ендi ғана күш алып келе жатқан кеңес өкiметi қазақ зиялыларынан қатты қорқа бастаған болатын. Себебi, қазақтың сол уақыттағы оқыған азаматтары кеңестiк қитұрқы саясаттың арғы жағындағы астарын анық көре бiлдi. Оның үстiне, бүкiл түркi әлемiнде қазақ зиялыларының шоқтығы биiк едi. Патшалық Ресей ғасырлар бойы жүргiзiп келе жатқан отаршылдық саясатты одан ары кеңес өкiметi сипаты бөлек мәдени жолмен жалғастыра бастады. Алдында олар, тiптi қазақ жерiн екiге бөлудi көздедi. Ахмет Байтұрсынұлы секiлдi қырағы көз халық қаһармандары оны жақсы түсiндi. Ахаң ұлтымыздың ұстазы ғана емес, шын мәнiнде, ұйытқысы да болды. Ол өзi ауыл молдасынан хат таныған соң, Торғайдағы екiжылдық орыс-қазақ училищесiн тәмамдаған. Содан кейiн 1891 жылы Орынбордағы мұғалiмдер мектебiне оқуға түседi. Бар болғаны – осы. Энциклопедиялық терең бiлiм меңгерген оның бар оқуы осы ғана. Бұл – Ахаңның өмiр бойы асқан ыждағаттықпен өз бетiнше оқып-жетiлген ғаламат ерлiгiнiң айғағы. 1905 жылғы маусымда Қарқаралы уезiнiң Қоянды жәрмеңкесiндегi әйгiлi петицияны ұйымдастырушылардың басында жүруi Ахмет Байтұрсынұлының саяси күреске сол кезде-ақ бел шеше кiрiскенiн көрсетедi. Ахаң қазақ арасында ғана емес, бүкiл түркi жұртында үлкен беделге ие болған.
Кеңес өкiметi күш ала бастаған соң, бұрын талай лауазымды қызмет атқарған Байтұрсынұлы қызметтен шеттетiле бастайды. Мұстафа Шоқай сөзiмен айтсақ, бұл Ресей компартиясының отарлау саясатының бiр көрiнiсi едi. 1906 жылдың 11 наурызында II Николай патшаның арнайы кеңесiнде үлкен мәселе болып қаралып, түркi халықтарын орыс әлiпбиiне – кириллицаға көшiру туралы шешiм қабылданады. 1905 жылдан басталған ел iшiндегi әртүрлi толқуларға байланысты бұл мәселе уақытша тоқтатыла тұрған едi. Алайда, соның өзiнде екi арадағы астыртын арпалыс сырт көзге бiлiнбей жүрiп жатты.
1907 жылы патша итаршылары Ахмет Байтұрсынұлын Қарқаралы түрмесiне отырғызды. Одан босап шыққан соң, көп ұзамай-ақ, тыңшылар оны тағы да Семей түрмесiне апарып жабады. 1910 жылы 21 ақпанда қазақ жерiнде тұруға екi жылға тыйым салып, жер аударды. Сол уақыттарда Ахаң, алдымен Омбыға, одан кейiн Орынборға келедi. 1912 жылы «Айқап» журналының 4-5 сандарына оның «Жазу тәртiбi» атты мақаласы шықты. Бұл мақала жалпы түркi әлемiнде болған үлкен жаңалық едi. Қолданып жүрген жазу жалпы қазаққа көп қиындық туғызып жүрген. Араб қарпiн пайдаланғанда бiр жазудың өзiн әркiм әрқалай оқып жүрдi. Әрiптердiң әртүрлi жазылып, әртүрлi оқылуы сауат ашуға тұсау болды. Ақырында, «Байтұрсынов әліпбиі» өмiрге келiп, бiлiм-ғылымда ұлы реформа жасалды.
Көптеген түркi халықтарының өкiлдерi басында оны қолдағысы келмей, қарсылық танытқан. Оны, тiптi, «Айқап» журналының позициясы да қолдайды. Ахмет Байтұрсынұлының пiкiрiне бiздiң қазақ зиялылары екiге бөліндi. Тiптi, қазақ зиялылары жiкке бөлiндi деп айтуға болады. Себебi, жазу бiздiң мәдениетiмiздiң ең бiр буынды жерi едi. Ахмет Байтұрсынұлы болса, басты мәселе жазуда деп түсiнiп, жазуды өзгерттi.
1917 жылдың 21-26 шілдесі аралығында Орынборда өткен бірінші Жалпықазақ съезінде «Алаш» саяси партиясы құрылады, оның атқарушы комитеті сайланады. Оның жұмысына 6 облыстан – Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Ферғана облыстары мен Бөкей ордасынан өкілдер қатысады.
Съезде А.Байтұрсынұлы мен М.Дулатов «автономиялы тәуелсіз қазақ мемлекетін құру» идеясын ұсынса, Ә.Бөкейханов «демократиялық, федеративтік және парламенттік Россия республикасының құрамындағы» қазақтың ұлттық-территориялық автономиясы болуын қолдады. Басым көпшілік Ә.Бөкейханның ұсынысын қолдайды.
Сондай-ақ осы съезде бұрыннан айтылып келе жатқан саяси ұйым – «Алаш» партиясы құрылып, оның бағдарламасын жасау жөнінде қаулы қабылданды. Партияның бағдарлама жобасын Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдолхамит Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжанов бірігіп жасады.
Кеңес өкіметі ұйымдастырушылық қабілеті бар, қазақ халқының ел-жұртқа сөзі өтетін қоғам қайраткерлерін уақытша болса да өздерінің қатарына тартқаны шындық. 1920 жылдың қазан айында Қырғыз (қазақ) Кеңестік Социалистік Автономиялық Республикасы құрылуына байланысты А.Байтұрсынұлы тұңғыш халық ағарту халық комиссары болып тағайындалды. Ә.Ермеков Қазақ өлкесінің Мәскеудегі өкілдігіне жетекшілік етті, Х.Ғаббасов Сібір ревкомында өкіл болып, Б.Сәрсенов жалпықазақ құрылтай съезін шақырумен айналысатын өлкелік комиссияның мүшесі қызметін атқарды, ал А.Кенжин Қазревкомның бір бөлімін басқарды. Орталық ұлттық интеллигенцияны лауазымды қызметтерге тарта отырып, жергілікті билікті нығайтуды көздеді. Дей тұрсақ та, Мәскеу қазақ зиялыларына әр уақытта күдікпен қарады, оларды уақытша тек өз мақсаты үшін пайдаланды. Мәселен, 1919 жылдың шілде айында Қазревком енді құрылды-ау деген кезде И.Сталин РКП(б) ОК-тің хатшысы Е.Стасоваға Байтұрсынұлы туралы: «Мен оны революционер-коммунист немесе оған іш тартады деп есептеген жоқпын және олай есептемеймін де, солай бола тұрса да оның ревкомда болуы қажет», – деп жазған. А.Байтұрсынұлы, Ә.Ермеков, Х.Ғаббасов және оның серіктестері С.Сейфуллин, Т.Рысқұлов, С.Меңдешевтермен бірге ҚКАР жариялаған Құрылтай съезін дайындауға және оның жұмысына тікелей қатысты. Олардың күш-жігерімен тарихи-статистикалық, экономикалық, этнографиялық, жағырапиялық деректер ұқыптылықпен жиналып, Қазақстанның аумақтық шекарасы анықталып белгіленді.
Осындай күрделі кезең орын алып тұрса да, жазу мәдениеті туралы жұмыстар басты назарда болып жатты. 1926 жылдың 26 ақпаны мен 6 наурызы аралығында Баку қаласында Кеңес Одағы түркiтанушыларының I конференциясы өттi. Түркiтанушылардың бұл конференциясында отаршылдық саясаттың тағы бiр бетпердесi сыпырылған болатын. Мұнда латын қарпiне көшу мәселесi қаралды. Оны әзербайжандық ғалымдар жақтаған. Олардың өйтпеске лажы жоқ болатын. Латын қарпiне көшу туралы ғана емес, ғалымдар бұл жиында термин сөздер төңiрегiнде де үлкен айтысқа түстi. Қазақ жерiнен алқалы жиынға Ахмет Байтұрсынұлы бастаған топ қатысқан. Отаршылдық жүйенiң түпкi мақсатын бұрыннан бiлетiн Байтұрсынұлы бұл басқосудың да өту себебiн жақсы түсiнген. Негiзi, әзербайжан халқын латын әлiпбиiне көшiру туралы мұның алдында талай сөз болған. Оған башқұрттан шыққан көрнектi қоғам және мемлекет қайраткерi, түркiтанушы ғалым Ахмет Зәки Уәлидидiң 1923 жылы ақпанда Ленинге жазған хаты айғақ бола алады. Онда түркi халқы орыс әлiпбиiне көшсе, оның соңы христиандықтың енуiне әкелетiнi, сондай-ақ, әзербайжан халқының латын әлiпбиiне көшуi туралы мәлiметтер бар. Бұрыннан қозғалып келе жатқан таласты мәселе түркiтанушылардың екiге бөлiнуiне әкелiп соқты.
Исмайыл Гаспыралының жадитше, яғни жаңаша бағытын Ахмет Байтұрсынұлы ары қарай жалғастыра түскен болатын. Ол 1912 жылы қазақ тiлiнiң дыбыс үндестiгiне лайықтап, жаңа әлiпби жасап шығады. Бұл бүкiл түркi жұрты үшiн қолайлы әлiпби еді. Сондықтан түркiтанушылардың I конференциясында мұны қолдаушылар да аз болған жоқ. Ғалымдардың өзi екiге жарылды. Латын жазуына көшудi қолдағандар бiр топ, араб жазуы негiзiнде жасалған Байтұрсынұлының әлiпбиiн пайдалану қажет деушiлер екiншi топ болып, екi топ арасында талас болады. Шындығын айтсақ, кеңес өкiметi түркi жұртының бас бiрiктiрiп кетуiнен қатты қорықты. Бакудегi түркiтанушылардың I конференциясы латын қарпiне көшуге орай әдейi ұйымдастырылғандықтан да әзербайжан ғалымдары оны жақтап шығуға тиiс болды. Жаңа үкiметтiң ашық жүргiзе бастаған отаршылдық саясатына қарсы тұра алмасын сезген Ахмет Байтұрсынұлы өз идеясын ғылыми тұрғыдан қарсы қойған едi. Ол латын әлiпбиiне көшу орыс қарпiн пайдалану алдындағы әзiрлiк екенiн жақсы түсiндi. Шынында да, бұл тактикалық айналыстың бiр түрi болатын. Кейiн көп ұзамай 1928 жылдың 20 қарашасында елiмiздiң Орталық Атқару комитетi латын әлiпбиiне көшу туралы қаулы қабылдады.
Жазу мәдениетіміз осы латын қарпінде қала бергенде, бүгінде тіл тазалығы мәселесі аса күрделене түспеген болар еді. Алайда, А.Байтұрсынов күткендей, бұл кирилл қарпіне өткізудің амалдары болып шықты. Ендігі жерде тіл тазалығына оралуымыз үшін, дыбыс үндестігін өз тілімізге сай сақтап қалуы үшін латын графикасына амалсыз қайта көшуімізге тура келіп отыр. «Ештен кеш жақсы» деген осы шығар. Алдағы уақытта Астанада өткізілетін Дүниежүзі қазақтарының құрылтайында қазақ тілін латын графикасына көшіру мәселесі қызу қолдау табатынына сенімдімін. Өйткені, қазірде сырттағы қандастарымызды жақындата түсудің де бірден-бір жолы осы латын графикасына көшу болып тұр. Сондай-ақ бұл жалпы әлемдегі түркі жұртының жақындасуына да үлкен септігін тигізгелі отыр.
Баға беріңіз